[ Pobierz całość w formacie PDF ]
K
RZYSZTOF
RZYSZTOF
S
S S
S S
ZWAGRZYK,
ZWAGRZYK,
OBEP W
OBEP W
OBEP W
ROCŁAW
RZYSZTOF
ZWAGRZYK,
ROCŁAW
Ż YDZI W KIEROWNICTWIE UB
STEREOTYP CZY RZECZYWISTOŚĆ?
Problem udziału osób pochodzenia żydowskiego w kierownictwie ko-
munistycznego aparatu represji, w tym zwłaszcza w Ministerstwie
Bezpieczeństwa Publicznego i jego terenowych organach, należy do
szczególnie drażliwych i skomplikowanych obszarów badawczych.
W toczącej się od kilkunastu już lat dyskusji na ten temat dominują
skrajne, wzajemnie wykluczające się poglądy, a używane w nich ar-
gumenty rzadko wspierane są danymi statystycznymi, opartymi na
analizie akt osobowych funkcjonariuszy UB
1
.
W opinii wielu Polaków
gros
kadry oficerskiej tajnej policji politycznej w powojennej
Polsce stanowili Żydzi. Nie wnikając w przyczyny nadreprezentacji Żydów i osób pochodze-
nia żydowskiego w kierownictwie aparatu bezpieczeństwa w Polsce ani w ich indywidualne
motywacje decydujące o podjęciu takiej służby, warto pamiętać, że po wojnie stanowili oni
niespełna 1 proc. ludności Polski. Raporty podziemia antykomunistycznego z lat 1945–
–1946 prezentowały katastroficzny wizerunek zniewolonego kraju, w którym władzę mieli
przejąć Żydzi: „NKWD przy pomocy pozostałych Żydów urządza krwawe orgie”
2
. [...] „Na
każdym kroku daje się odczuć ich [Żydów – K.S.] serdeczny stosunek do Sowietów i od-
wrotnie oraz popieranie ich tak przez Sowietów i PPR, jak i przez władze administracyjne
1
Głos w tej sprawie zabrali m.in.: A. Kainer,
Żydzi a komunizm
, „Krytyka” 1992, nr 15;
M.J. Chodakiewicz,
Żydzi i Polacy 1918–1955. Współistnienie-zagłada-komunizm
, Warszawa
2000; K. Kersten,
Polacy, Żydzi, komunizm: anatomia półprawd 1939–1968
, Warszawa 1992;
A. Grabski,
Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944–1949)
, Warszawa 2004;
J.T. Gross,
Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców
i komunistów 1939–1948
, Kraków 1998; I. Hurwic-Nowakowska,
Żydzi polscy (1947–1950).
Analiza więzi społecznej ludności żydowskiej
, Warszawa 1996; A. Paczkowski,
Żydzi w UB.
Próba weryfikacji stereotypu
[w:]
Komunizm – ideologia, system, ludzie
,
red. T. Szarota, Warsza-
wa 2001; K. Szwagrzyk,
Kwestia przynależności narodowościowej i służbowej kierownictwa MBP
i wrocławskiego WUBP w latach 1945–1954
, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2000, nr 14. Dane
o narodowości kadr znaleźć można także w pracach: W. Dubiańskiego, A. Dziuroka,
Kadra
kierownicza rzędów bezpieczeństwa w województwie śląskim w latach 1945–1946
[w:]
„Zwy-
czajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956
, Warszawa 2005; D. Iwaneczki,
Urząd Bezpieczeństwa w Przemyślu 1944–1956
, Rzeszów 2004; Z. Nawrockiego,
Zamiast wol-
ności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944–1949
, Rzeszów 1998; L. Piłata,
Struktura organizacyjna
i działalność Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie 1944–1945
, „Stu-
dia Rzeszowskie” 1999, t. 6; K. Rokickiego,
Aparatu obraz własny. Analiza wykresów porów-
nawczych dotyczących kadry aparatu bezpieczeństwa publicznego w latach 1944–1955
[w:]
„Zwy-
czajny” resort…
; J. Żelazko,
Kadra kierownicza Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa
Publicznego w Łodzi 1945–1956
[w:]
ibidem
oraz książce
Rok pierwszy. Powstanie i działalność
aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944 – czerwiec 1945)
, oprac.
zespół, wstęp i przewodniczenie zespołowi S. Poleszak, Warszawa 2004.
2
Meldunek komendanta Okręgu AK Białystok do centrali z 21 I 1945 r.
[w:]
Armia
Krajowa
w dokumentach 1939–1945
, t. V, Ossolineum 1991, s. 251.
337
3
37
37
i Bezpieczeństwa”
3
, [...] „Najważniejsze i materialnie najwięcej popłatne placówki państwowe
są obsadzone Żydami. W administracji państwowej, w szkolnictwie średnim i wyższym, w są-
downictwie i w wojsku tkwią Żydzi na nadrzędnych stanowiskach”
4
[...] „Po wkroczeniu Armii
Czerwonej do Polski – Żydzi-komuniści, oddając się w zupełności jako znawcy stosunków i te-
renu, na usługi NKWD byli [...] czynnikiem, który najwięcej przyczynił się do masowych aresz-
towań, rozstrzeliwań, deportacji, zwłaszcza członków polskiego ruchu niepodległościowego”
5
.
Podobne przekonanie o wyjątkowej pozycji Żydów w tworzeniu systemu komunistyczne-
go w Polsce artykułowano także już po jego upadku: „[...] po roku 1944 rozpoczęły się
w Polsce krwawe rządy żydokomuny, wdrażane przy pomocy radzieckich czołgów i bagne-
tów”
6
, a Żydzi byli „pomocnikami rewolucji”
7
ukrywającymi się pod „dobrymi, słowiańskimi
nazwiskami”
8
i UB, w którym: „[...] kluczowe stanowiska zawsze okupywali Żydzi”
9
.
Po 1989 r. historiografia wzbogaciła się o szereg tekstów, w których zagadnienie to sta-
ło się przedmiotem naukowych analiz na podstawie wiedzy z nieznanych wcześniej i niedo-
stępnych źródeł archiwalnych. Szczególne miejsce w dyskusji zajął ogłoszony w 1992 r. ar-
tykuł Krystyny Kersten
Żydzi – władza komunistów
. Podstawą argumentacji autorki postulującej,
by „rozstać się z mitem głoszącym, że UB to Żydzi”
10
, była treść notatki Bieruta z 21 listopa-
da 1945 r., z której wynikać miało, że „[…] jesienią 1945 r. na 500 stanowisk kierowni-
czych w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego Żydzi zajmować mieli 67, czyli ponad
13 proc.”, stanowiąc 1,7 proc. ogółu pracowników MBP (438 na 25,6 tys. osób)
11
.
Krańcowo odmienne dane liczbowe przedstawił jesienią 1945 r. sowiecki doradca przy
MBP płk Nikołaj Sieliwanowski, który w raporcie do Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrz-
nych Ławrientija Berii z 20 października 1945 r. informował: „[…] W Ministerstwie Bez-
pieczeństwa Publicznego pracuje 18,7 proc. Żydów, 50 proc. stanowisk kierowniczych
zajmują Żydzi. W I Departamencie tego Ministerstwa pracuje 27 proc. Żydów. Zajmują oni
wszystkie stanowiska kierownicze. W Wydziale Personalnym – 23 proc. Żydów, na stano-
wiskach kierowniczych – 7 osób. W Wydziale ds. Funkcjonariuszy (inspekcja specjalna) –
33,3 proc. Żydów, wszyscy zajmują odpowiedzialne stanowiska. W Wydziale Sanitarnym
MBP – 49,1 proc. Żydów, w Wydziale Finansowym – 29,9 proc. Żydów”
12
.
Jeszcze dalej w swoich ocenach posunął się w 1949 r. ambasador ZSRS w Polsce Wiktor
Lebiediew, pisząc: „[...] w MBP poczynając od wiceministrów, poprzez dyrektorów depar-
tamentów, nie ma ani jednego Polaka, wszyscy są Żydami”
13
.
Treści raportów Sieliwanowskiego i Lebiediewa stały się także podstawą opublikowanego
w 2001 r. tekstu Andrzeja Paczkowskiego
Żydzi w UB. Próba weryfikacji stereotypu
14
. Trze-
3
Sprawozdanie informacyjne Zarządu Głównego WiN z kwietnia 1946 r.
[w:] „Zrzeszenie
Wolność i Niezawisłość w dokumentach”, t. I, Wrocław 1997, s. 454.
4
Sprawozdanie Zarządu Głównego WiN za czerwiec 1946 r.
,
ibidem
, s. 622.
5
Memoriał WiN do Organizacji Narodów Zjednoczonych
,
ibidem
, t. II, s. 85.
6
J. Pelc,
Bez kamuflażu. Żydzi w nomenklaturze PRL
, „Nasz los” 1995, nr 9 (17).
7
L. Żebrowski,
Żydzi w UB
, „Nasz los” 1995, nr 7–8.
8
Ibidem
.
9
H. Pająk, S. Żochowski,
Rządy zbirów 1940 –1990,
Lublin 1996, s. 140–141.
10
K. Kersten,
Żydzi – władza komunistów
[w:]
eadem
,
Polacy...
, s. 84.
11
Ibidem
, s. 83–84.
12
Teczka specjalna J.W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946
, wybór i oprac. T. Ca-
riewskaja, A. Chmielarz, Warszawa 1998, s. 421.
13
Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949–1953
, Warszawa 2000, s. 46.
14
A. Paczkowski,
Żydzi...
38
338
cim, poza wymienionymi, elementem jego rozważań była zawartość opracowanego w 1978 r.
do użytku wewnętrznego Informatora MSW o kadrach bezpieki, wydanego w 2000 r. przez
Klub Inteligencji Katolickiej w Lublinie, z przedmową Mirosława Piotrowskiego
15
.
Sumując zawarte w Informatorze dane o narodowości funkcjonariuszy centrali MBP,
A. Paczkowski obliczył, że na 447 kierowniczych stanowisk (bez wojewódzkich UBP) 131
(29,6 proc.) zajmowały osoby, którym w rubryce narodowość wpisano „żydowska”
16
.
Jednym z ostatnich głosów w dyskusji nad narodowością kadr aparatu bezpieczeństwa
był tekst pióra Augusta Grabskiego podważającego nie tylko sens prowadzenia takich ba-
dań, ale i przypisującego osobom biorącym w nich udział fobie narodowościowe: „[…]
wśród (neo)endeckich tropicieli pochodzenia etnicznego funkcjonariuszy państwowych i par-
tyjnych pierwszych lat Polski Ludowej szczególne zainteresowanie budzi resort bezpieczeń-
stwa. Jest on [...] też najmocniej osadzony w wyobrażeniach społecznych jako zdominowa-
ny przez Żydów”. Zdaniem autora: „Akcentowanie przez niektórych prawicowych publicystów
i historyków obcego etnicznie pochodzenia części osób w aparacie Polski Ludowej w sytu-
acji braku odmienności ich polityki od ogólnej polityki PPR prowadzi do wniosku, że zabieg
taki jest jedynie funkcją ich rasistowskich uprzedzeń”
17
.
Cel i kryteria badań
Dla ustalenia danych liczbowych mówiących o narodowości kierownictwa aparatu bez-
pieczeństwa w Polsce w latach 1944–1956 niezbędne jest określenie celu prowadzenia
badań oraz ustalenie kryteriów, na których podstawie analizę taką można przeprowadzić.
Celem zaś jest ustalenie, jaką część kierowniczej kadry stanowili Żydzi i osoby pochodze-
nia żydowskiego, zajmujący obok Białorusinów, Polaków, Rosjan i Ukraińców najwyższe
stanowiska w tej instytucji. Wbrew twierdzeniom o braku możliwości dokonania takiej
statystyki
18
samo podjęcie próby, z naukowego punktu widzenia, staje się niezbędne. Bez
niej trudno bowiem wyobrazić sobie powstanie „portretu zbiorowego” środowiska MBP-
UB, z wszelkimi dającymi się zidentyfikować jego charakterystycznymi cechami, takimi
jak pochodzenie społeczne, wiek, wykształcenie, przynależność partyjna, przeszłość oku-
pacyjna czy narodowość.
Wydaje się, że jednym z zasadniczych powodów występowania odmiennych ocen za-
gadnienia jest stosowanie różnych kryteriów przynależności narodowościowej. Jego wy-
znacznikami – w zależności od indywidualnych wyborów badacza – bywają więc (traktowa-
ne łącznie lub wybiórczo): brzmienie imienia i nazwiska, imiona rodziców, wyznanie czy też
niekiedy wpis dokonany w ankiecie personalnej w rubryce „narodowość”.
Sporo komplikacji wprowadza konieczność określenia narodowości Żydów-komunistów.
Tomasz Gross twierdzi nawet, że „Komuniści pochodzenia żydowskiego [...] pracowali
w bezpieczeństwie jako komuniści, a nie jako Żydzi czy Polacy albo na przykład Gruzini,
i na uwadze mieli nie żydowskie interesy, ale interesy władzy ludowej”
19
. Konkludując –
człowiek stający się komunistą miałby automatycznie tracić swą przynależność narodowo-
ściową. Takie kryterium budzi jednak pytania, czy traci ją bezpowrotnie, czy też z chwilą
15
M. Piotrowski,
Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kościołem. Służba Bezpieczeństwa
w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944–1978 – Centrala
, Lublin 2000.
16
A. Paczkowski,
Żydzi
…, s. 197.
17
A. Grabski,
Działalność
..., Warszawa 2004, s. 33–34.
18
K. Kersten,
Żydzi – władza komunistów
…, s. 82.
19
J.T. Gross,
Upiorna
…, s. 93–94.
339
3
39
39
Słuchacze Centralnej Szkoły MBP maszerują ze śpiewem ulicami Łodzi, marzec 1947 r.
zmiany swych poglądów zyskuje szansę na jej odzyskanie? Pytania o tyle zasadne, że nie-
mała liczba pracujących w UB komunistów pochodzenia żydowskiego w czasie kolejnych
fal emigracji lat 1956–1957 i 1968–1969 gruntowanie zrewidowała swoje dotychczaso-
we poglądy polityczne, porzucając komunizm i jego ideologię.
Równie trudny – o ile nie nierozwiązywalny – jest problem samoidentyfikacji narodowej.
Część oficerów pochodzenia żydowskiego zerwała związki z korzeniami rodzinnymi na dłu-
go przed wybuchem II wojny światowej. Samych siebie uznawali za świeckich Polaków
o liberalnych poglądach
20
, prezentując przy tym niejednokrotnie silne związki emocjonalne
z Polską. Ci też najczęściej i najchętniej decydowali się na zmianę imion i nazwisk, uzna-
jąc ten krok za naturalne następstwo dokonanego już wyboru. Szczególnie bolesnym do-
świadczeniem dla tej grupy były wydarzenia lat 1967–1968, gdy w wyniku rozpętanej
antysemickiej nagonki usilnie doszukiwano się pochodzenia żydowskiego nawet u tych,
którzy nie znali słowa w języku swoich przodków.
Źródła
Podstawą analizy są dane zawarte w opracowanym w 1978 r. Informatorze MSW o ka-
drach bezpieki oraz wcześniejsze zapisy znajdujące się w aktach osobowych pracowników
aparatu, pochodzące głównie z własnoręcznie wypełnianych ankiet specjalnych i życiorysów.
Wydawać by się mogło, że powstający w latach siedemdziesiątych Informator
opracowany
został
na podstawie zawartości akt osobowych funkcjonariuszy i jest zbiorczym podsumowa-
20
M.J. Chodakiewicz,
Żydzi i Polacy...
, s. 433.
40
440
niem zawartych w nich treści. Dość liczne różnice pomiędzy oboma źródłami pozwalają przy-
puszczać, że w pracach nad pierwszym z nich, przynajmniej w zakresie określenia narodo-
wości, korzystano z innych, nieznanych dotąd materiałów. W każdym razie dane umieszczo-
ne w aktach osobowych w rubrykach „narodowość” nie zawsze były tożsame z narodowością
uwidocznioną w Informatorze
.
Być może, ostateczna decyzja w tej delikatnej z natury kwestii
wynikała z otrzymanych przez pracowników Biura „C” wytycznych politycznych.
Narodowość żydowską przypisano na przykład Aleksandrowi Dyszko-Wolskiemu, będą-
cemu wprawdzie synem Abrahama i Baszewy z d. Goldwasser (oboje wyznania mojżeszo-
wego), lecz posiadającemu w aktach osobowych wpis: narodowość: polska, wyznanie ewan-
gelicko-reformowane
21
. Za Żyda uznano również byłego dyrektora Departamentu
Więziennictwa MBP Dagoberta Łańcuta, syna Maksymiliana, wyznania rzymskokatolickie-
go, i Sabiny z d. Łapówkier
22
.
Akta osobowe z reguły informują o polskiej narodowości funkcjonariuszy „bezpieki”,
nawet gdy oficerowie nosili typowo żydowskie imiona i nazwiska, np. w aktach Józefa Ar-
skiego (Mordechaja Flaksmana)
23
, Mieczysława (Mojżesza) Baumaca
24
, Michała Drze-
wieckiego (Maurycego-Arona Holzera)
25
, Artura Nowaka (Abrahama Lernera)
26
, Henryka
Piaseckiego (Izraela-Chaima Pessesa)
27
czy Czesława (Chaskiela) Ringera
28
.
Jedynie w nielicznych przypadkach kierujący aparatem przyznawali się do narodowości
żydowskiej; przykłady: Adama Bienia
29
, Leona Fojera
30
, Michała Hakmana
31
, Edwarda
Kaleckiego
32
, Mieczysława Mietkowskiego
33
, Zygmunta Okręta
34
, Leona Rubinsteina
35
,
Józefa Światły
36
, Michała Taboryskiego
37
.
Poza Tadeuszem Diatłowieckim
38
i Bernardem Koniecznym
39
, ujawniającymi wyznanie
mojżeszowe, wszyscy inni w rubryce wyznanie wpisywali „bezwyznaniowy”.
Statystyka
Przykłady interpretacji przynależności narodowościowej opartych na głoszonych przeko-
naniach politycznych lub osobistych deklaracjach funkcjonariuszy stanowią istotną przesłan-
kę do wyrażenia wątpliwości w możliwość sformułowania obiektywnego stwierdzenia – kto
21
IPN 0193/1180, Akta osobowe Aleksandra Dyszko-Wolskiego.
22
IPN 0193/3061, Akta osob. Dagoberta Łańcuta.
23
IPN 0193/7717, Akta osob. Józefa Arskiego.
24
IPN 0193/9014, Akta osob. Mieczysława Baumaca.
25
IPN 0604/195, Akta osob. Michała Drzewieckiego.
26
IPN 0604/2, Akta osob. Artura Nowaka.
27
IPN 0193/7015, Akta osob. Henryka Piaseckiego.
28
IPN 0193/7005, Akta osob. Czesława Ringera.
29
IPN 0193/8919, Akta osob. Adama Bienia.
30
IPN 0193/8652, Akta osob. Leona Fojera.
31
IPN 0194/1722, Akta osob. Michała Hakmana.
32
IPN BU 698/1411, Akta osob. Edwarda Kaleckiego.
33
IPN 0193/7004, Akta osob. Mieczysława Mietkowskiego.
34
IPN 0194/1077, Akta osob. Zygmunta Okręta.
35
IPN 0193/7007, Akta osob. Leona Rubinsteina.
36
IPN 0193/7549, Akta osob. Józefa Światły.
37
IPN 0193/7033, Akta osob. Michała Taboryckiego.
38
IPN 0193/73399, Akta osob. Tadeusza Diatłowieckiego.
39
IPN 0194/2390, Akta osob. Bernarda Koniecznego.
441
4
41
41
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

xiaodongxi.keep.pl